Moedig en bevlogen: dat is de Hoornse schooldirecteur Koos Poll. Met hart voor zijn school, stad en land neemt hij deel aan het verzet en redt vele stadsgenoten, maar betaalt ervoor met zijn eigen leven.
Jacobus Daniel (Koos) Poll wordt in 1934 directeur op de Rijks HBS, het huidige OSG Westfriesland, waar hij ‘baas J.D. Poll’ genoemd wordt. In Hoorn wordt hij zeer gewaardeerd door zijn betrokkenheid bij school, leerlingen en de stad. “Hoorn werkelijk kennen betekent onherroepelijk van Hoorn houden”, aldus Poll in een van zijn toespraken. Als in 1942 zijn schoolgebouw wordt gevorderd, moet Poll onderdak regelen voor zo’n 250 leerlingen.
De schoolinventaris wordt in de Oosterkerk opgeslagen. De leerlingen trekken in leslokalen van de lagere school in de Muntstraat, totdat ook deze school gevorderd wordt. Men verhuist naar een leegstaand kaaspakhuis, dat ’s winters ijselijk koud is. Op de zolderverdieping van De Waag krijgt men tekenles en lijntekenen wordt in de ambachtsschool aan het Keern gegeven. Daarmee is de eenheid die de school was, weg; de leerlingen vliegen de hele stad door.
Ondertussen is Koos Poll actief in het verzet, zowel in de regio als landelijk. Hij sluit zich in Hoorn aan bij de verzetsgroep rondom Dirk Bakker, oftewel ‘Oom Barend’. De groep (Ordedienst en later Binnenlandse Strijdkrachten genoemd) luistert telefoongesprekken van de Duitse Wehrmacht af. Wanneer de jacht op joden begint en Nederlandse mannen naar Duitsland worden gestuurd om te werken, zoekt de verzetsgroep schuilplaatsen, waarschuwt men mensen wiens leven gevaar loopt en verricht men koeriersdiensten.
Poll is ook landelijk actief in de Dienst WIM, die verzetsgroep die politieke, economische en militaire inlichtingen verzamelt om naar Engeland te sturen. Ook brengen ze vluchtelingen in veiligheid, voornamelijk piloten. De Dienst WIM wordt op 20 juli 1943 verraden door Anton van der Waals, een Nederlandse spion voor de SD (een actie die bekend staat als Englandspiel). Nadat 49 man van WIM zijn opgepakt, wordt het voor J.D. Poll ook steeds gevaarlijker. Hij moet vaak elders overnachten, maar blijft werkzaam en betrokken bij de school. Zo probeert hij onderduikadressen te regelen voor de oudere HBS-leerlingen die vanaf 1943 opgeroepen worden voor tewerkstelling in Duitsland. Op 20 juni 1944 reikt hij nog de diploma’s uit en betuigt in een toespraak zijn medeleven met de leerlingen. De dag erna wordt hij thuis opgepakt.
Niet de dienst WIM wordt zijn ondergang, maar een onderschepte brief tussen twee Hoornse families. Daarin wordt gesproken over ondergedoken joden waarbij zijn naam wordt genoemd. Poll wordt overgebracht naar concentratiekamp Sachsenhausen, ten noorden van Berlijn. De omstandigheden in dit kamp zijn zeer slecht en het werk zwaar, met als gevolg uitputting en hongeroedeem. Begin 1945 wordt het kamp ontruimd vanwege oprukkende geallieerden. J.D. Poll wordt op transport gezet naar kamp Buchenwald. Vandaar moet hij op 9 april 1945 lopend naar kamp Dachau. Metgezellen vertellen later dat hij aan het begin van de tocht nog hoopvol gestemd is, maar ook aan het einde van zijn krachten is. Na ongeveer 180 km lopen wordt Koos Poll op 22 april vermist. Een dag later wordt de groep bevrijd door de Amerikanen. Een graf is niet gevonden. Na de oorlog is er nog lange tijd onzekerheid over zijn lot. In de notulenboeken van de lerarenvergaderingen blijft hij nog lang na de bevrijding als ‘absent’ staan.
Mannen die een kar trekken in concentratiekamp Sachsenhausen. Tekening gemaakt door Noorse gevangene Odd Mansen, voorstellende het ‘Rollwagen Kommando’ Sachsenhausen.
Steen met bloemen en kaarsje
Koos Poll blijkt achteraf zelfs betrokken te zijn bij de Inlichtings- en Actiedienst van België. In 1954 wordt hem postuum door de Belgische regering de medaille van weerstand en de oorlogsmedaille 1940-1945 toegekend. De Nederlandse regering volgt na enige jaren dit voorbeeld. In de school wordt al in 1948 een gedenkplaat met zijn naam in de oude hoofdingang onthuld. En als in 1950 een straat langs de school wordt aangelegd, wordt deze vernoemd naar J.D. Poll. Op 22 april is er voor de hoofdingang van “zijn” school voor hem een struikelsteen gelegd. Een blijvende herinnering en eerbetoon aan een moedig mens en verzetsheld.
Lees hier het verhaal van kleindochter Anneke Poll over het leven van haar grootvader en haar bezoek aan de kampen waar hij verbleef.
Kijk hier naar een video van Peter Sasburg over Koos Poll.
